برنامه ده ساله طرحهای ستاره شناسی آمریکا و نگاهی رو به آینده
بعد از پروژه موفقیتآمیز فرستادن اسپوتنیک به مدار زمین در سال 1964، و سرازیر شدن بودجههای هنگفت به برنامههای فضایی و ستارهشناسی در آمریکا، برنامههای بلندپروازانه و دور و درازی برای آینده فضانوردی و ستارهشناسی تدوین شد. محصول این تلاشها، تدوین نخستین برنامه ده ساله فضانوردی در آمریکا بود، فهرستی مشتمل بر ساخت انواع تلسکوپها، با ذکر اولویتهای نسبی پروژههای مختلف. این برنامه ده ساله بسیار مورد توجه سیاستگزاران و مسؤولین بودجه قرار گرفت. تا به امروز برنامههای مشابهی در بسیاری از حوزههای پژوهش تدوین میشوند.
اما در چند دهه اخیر، طرحهایی بسیار بلندپروازانه و پروژههایی که از برنامه مالی و زمانی خود بسیار فراتر رفتهاند، با مشکلات عدیدهای روبرو شدهاند. برنامه ده ساله اخیر که به تازگی منتشر شدهاست، بر آن است که اشتباهات برنامههای قبلی را تکرار نکند. شایسته است که پژوهشگران سایر رشته ها نیز به تاریخچه این برنامهها و به ویژه به برنامهی اخیر توجه کنند.
مشکل عمده برنامههای ده ساله گذشته آن بود که سعی میشد تا خواستههای طیف وسیعی از پژوهشگران در زیرشاخههای مختلف ستارهشناسی را به طور همزمان، اجابت کند. عملی نبودن بسیاری از پروژهها طبق بودجه و در زمان پیشبینی شده، پیچیدگیهای بسیاری را به وجود آورده و اعتبار برنامهریزیها را خدشه دار کردهاست.
برنامه جدید، سعی دارد با توجه به بحران مالی اخیر و تنگناهای بودجه، از تکرار این اشتباهها پرهیز کند. این برنامه شامل طرحهایی برای ساخت تلسکوپهای بزرگ و انعطافپذیری است که بتوانند بر حسب نیاز، مورد استفاده گروههای مختلفی از ستارهشناسان قرار بگیرند. اولویت این برنامه در فضا، تلسکوپ مادون قرمز با میدان دید وسیع است که برای کاوش سیارههای خارج از منظومه شمسی مورد استفاده قرار گیرد و به مطالعه فرایندهای شکلگیری کهکشانها و اندازهگیری انرژی تاریک بپردازد. روی کره زمین، تلسکوپ میدان وسیع دیگری، هر سه شب یک بار از کل آسمان مرئی شب تصویربرداری خواهد کرد و این حجم انبوه داده در دسترس ستارهشناسان در سراسر جهان قرار خواهد گرفت.
به علاوه، این برنامه تلاش دارد تا به فرایند برآورد هزینهها، اعتباری دوباره ببخشد، بدین شکل که چندین منبع مستقل از بودجه لازم برای هر پروژه تخمینی ارائه دادهاند که در برنامه مد نظر قرار گرفتهاست. درس تلخ تجربه ساخت تلسکوپ جیمز وب (James Webb Telescope) که در سال 2001 کلید خورد و هزینه آن تا کنون به بیش از چهار برابر مقدار پیشبینی شده بالغ شده است، هنوز در خاطرهی برنامه ریزان زنده است.
البته انتقادهای مختلفی به نحوه برنامهریزی فعلی نیز وارد است. یکی از سوالات مطرح این است که تا چه حد حوزههای مختلف ستارهشناسی میتوانند با هم همکاری کنند و یا از ابزارهای واحد برای مقاصد مختلف استفاده کنند. همچنین سختگیری در اختصاص بودجه باعث شدهاست تا طرحهای دوربردتر و جهشیتر در اولویت بسیار پایینتری نسبت به طرحهای محافظهکارانهتر قرار بگیرند و چه بسا فرصتهای مهمی که بدین شکل از بین بروند. از این رو، برنامهریزان به جای آن که به متن تدوین شده به صورت وحی مُنزل بنگرند، کمیتهای دایمی تشکیل دادهاند تا در فواصل زمانی مشخص نحوه پیشرفت طرحهای مختلف را بررسی کند و بتواند تغییرات لازم را در برنامهریزی و اولویت پروژهها اعمال کند.
منبع خبر: نشریه نیچِر، جلد 466، شماره 7309، صفحه 903